Што трэба дэфармаваць? Аб (не)веданні, зазоры і адмове

Пасля выставы " " са-куратаркі , , задаюць пытанне сваім кале_жанкам і таварыш_кам аб тым, ад чаго неабходна адвучвацца ці якія веды варта дэфармаваць. Серыя пяці кароткіх эсэ Аляксея Барысёнка і Веры Залуцкай, Лады Наканечнай і Кацярыны Бадзянавай (Метад Фонд), Пятра Пульдзяна Плуцэнічка, Магдалены Радамскай, развівае праблематыку выставы, якая прайшла ў самаарганізаванай прасторы Domie у Познані.

Што трэба дэфармаваць? Аб (не)веданні, зазоры і адмове

Пасля выставы мы вырашылі задаць пытанні нашым кале_жанкам і таварыш_кам, якія ў сваіх кантэкстах заняты тэарэтычнай, мастацкай і актывістскай працай па пераасэнсаванні адукацыі, арганізацыі, мастацкай практыкі. Вось якія пытанні нас цікавілі: Чаму для шматлікіх мастацкіх практык становіцца важным жэст адмовы, не-веданне, стратэгіі "кайфаломства" у гістарычны момант, калі інстытуцыйнае поле палярызуецца, не пакідаючы прастор для мастацкай аўтаноміі (у Польшчы, Беларусі, Украіне)? Ад чаго неабходна адвучвацца ці якія веды трэба дэфармаваць? Як мастацкія і актывістскія практыкі, іх вынаходлівасць і свавольства могуць садзейнічаць разважанню аб вытворчасці (не)ведання і афекту і іншых тэмпаральнасцяў, якія выбіваюцца з часу, навязанага ўладай і капіталам?

У гэтым кароткім тэксце мы задаем гэтыя ж пытанні самім сабе ў кантэксце Беларусі і Польшчы, ахопленыя ў апошнія гады шырокімі пратэстнымі рухамі, якія выпрацоўваюць новыя падыходы, адмовы і метады супрацьстаяння пануючым ідэям ведання і часу.

Нам бы жадалася пачаць з выявы старога Музея Вялікай Айчыннай вайны ў Менску, на фасадзе якога вісела неонавая шыльда часоў сацыялізму "Подзвігу народа жыць у стагоддзях". Ці ўяўна, што нешта закліканае жыць вечна, было знішчана так хутка? Будынак музея быў знесены ў 2014 годзе і перанесены на новае месца побач з Абеліскам Горада-героя Мінска (таксама вядомага як Стэла), які стаў значным месцам у тапаграфіі пратэстаў. У першыя выходныя пасля сфальсіфікаваных выбараў плошчу занялі пратэстоўцы. У наступныя дні музей раптоўна ператварыўся ў прастору, якую трэба было абараніць любымі сродкамі – усю восень кожную нядзелю музей ахоўвалі ўзброеныя сілы, каб не дапусціць скрыжавання пратэсту, які сімвалізаваўся бел-чырвона-белым сцягам, і перамогі ў Другой сусветнай вайне – гісторыі і сучаснасці.

Гэты вобраз музея, недаступнага, закрытага, які ахоўваецца ўнутранымі войскамі, да гэтага часу застаецца яркім. У адну з нядзеляў, калі пратэсты сталі дваровымі і ачапленне было знята, адзін з нас правёў некалькі гадзін у самім музеі. Мянты, якія сядзяць у каралях, прыпаркаваных за будынкам, выкарыстоўвалі музей як туалет. Хто ахоўвае тэмпаральнасці, перамогі, памяць, доблесць? Для каго яны прызначаны? Ці быў музей адкрыты падчас, магчыма, самай масавай дэманстрацыі ў гісторыі сучаснай Беларусі 16 жніўня 2020 года?

У адной дыскусіі даследчыца Магдалена Радамска спытала нас: ад чаго неабходна адвучвацца? Наш адказ быў няёмкім: адвучвацца ад тэмпаральнасці, якая разгортвае груз віны, адсякаючы эмансіпатыўныя імпульсы так званага мінулага. Што калі музеі – музей камянёў, музей працоўнага руху, музей вайны – могуць быць вызваленыя ад сваіх недарэчных патэрналісцкіх інструменталізацыяў, якія востраць гісторыю ў зручныя і праўладныя наратывы? Што калі музеі могуць паказаць гісторыю не як паступальны рух і гісторыю перамог, але як гетэратэмпаральныя асамблеі досведаў і галасоў супраціву і адмовы — забастовак, партызанскіх пераносных друкарняў, прылад жаночай працы? Магдалена ў нашай размове ўказала на парадокс — многія з беларускіх мастачак і мастакоў працуюць у зазоры паміж афіцыйнай выпусташанай посткамуністычнай эстэтыкай і аўтарытарна-капіталістычнай мовай — не саслізгваючы ў нацыянальную, але звяртаючыся да (пост)сацыялістычнай спадчыны, пытанняў працы і крытыкі.

Мы думаем, што для адказу на такое пытанне неабходна дакладна разумець, у якім кантэксце працуюць маста_чкі, пра якіх мы гаворым, а таксама адкуль і да каго звернута іх выказванне. Кантэкст Беларусі цікавы тым, што ён моцна адрозніваецца ад кантэксту суседніх краін (Польшча, Літва, Украіна), якія нібыта зрабілі крок наперад (наперад куды — у светлую "заходнееўрапейскую" будучыню?) у працэсе дэкамунізацыі. Беларусь жа з боку выглядае як краіна, у якой прыстаўка ў слове "постсавецкая" азначае пераемнасць не толькі на ўзроўні аўтарытарных механізмаў улады і некаторых эстэтычных элементаў, але нібыта і ўсяго савецкага этасу і культуры. Мы думаем пра тое, што бачаць і пасля транслююць у сваіх працах маста_чкі, якія прыязджаюць у Беларусь звонку, хаця б з добра вядомага адной з нас польскага кантэксту. Часта ў іх працах можна ўбачыць наіўную веру ў тое, што, ведаючы гісторыю ўласнай краіны, можна дакладна і хутка правесці аналогію з актуальнай беларускай сацыяльна-палітычнай сітуацыяй.

_{© Паўліна Алоўска: Univermag GUM (фрагмент відэа), 2018}

Вось так апісана праца " " Паўліны Алоўскай, адной з самых вядомых сучасных польскіх мастачак, паказаная ў 2018 годзе ў нью-ёркскай галерэі Metro Pictures на вядучым польскім партале, прысвечаным культуры: "Беларусь, і ў прыватнасці Мінск, нагадалі мастачцы часы яе юнацкасці ў камуністычнай Польшчы, і менавіта гэтую атмасферу яна спрабавала перадаць у сваіх апошніх працах. Алоўска таемна здымала на відэа пакупнікоў і прадаўшчыц, якія з-за адсутнасці альтэрнатывы куплялі прадукцыю, вырабленую ў Беларусі, і, здавалася, не ведалі аб працэсах глабалізацыі, якія існуюць у іншых рэгіёнах свету.".

_{© Рафал Мілах: фатаграфіі з серыі "Пераможцы", 2014}

Або іншы прыклад: цыкл фатаграфій "", аўтар якога, Рафал Мілах, фатаграфуе пераможцаў розных арганізаваных беларускімі ўладамі конкурсаў. На сумныя партрэты міс беларускіх чыгунак, каралевы фітнесу, лепшага дворніка, перадавых сяброў БРСМ і многіх іншых накладзены спецыфічны шараваты фільтр, які адсылае нас да эстэтыкі старых фатаграфій, плёначных фільмаў ці проста да легендарнай шэрасці Савецкага Саюза. Згаданыя працы нібы кажуць: "Праз ваша сучаснасць мы распавядаем гісторыю свайго мінулага". Але гэта вельмі праблематычная заява, у якой няма месца разуменню таго, што трыццаць гадоў таму да капіталістычнай "будучай" далучыліся ўсе ўсходнееўрапейскія краіны без выключэння, а праблемы рэгіёну немагчыма вырашыць у працэсе дэкамунізацыі, калі разумець яе як радыкальны адрыў/адмову ад савецкай гісторыі. Гэта хутчэй прыклады практык, у якіх выяўляюцца аўтарытарна-капіталістычная мова і эстэтыка, якія арыентуюць працы на экспарт, уяўляюць адназначную карціну тэмпаральнасці і сувязі мінулага з сучаснасцю.

_{© Марына Напрушкіна: кадр з відэа "Беларусь сёння", 2008}

_{© eeefff: кадры з відэа Outsourcing Paradise (Parasite), 2020}

Нам здаецца, што менавіта ў ідэалагічным і эстэтычным несупадзенні і зазоры паміж дзяржаўнай псеўдасацыяльнай і камуністычнай мовай і нацыянальнымі дыскурсамі, мастацкая і актывістская практыка разгортвае сваю падвойную крытыку. Напрыклад, праца "" (2008) рэзаніруе з працай (2020) групоўкі , дзе працоўныя прамысловай і лічбавай працы пашыраюць поле свайго ўзаемадзеяння, знаходзяць мову, каб казаць пра адчужэнне, працу і абстракцыю праз ідэалагічныя штампы і мовы. У той жа час "працоўныя" з двух мастацкіх прац пераадольваюць ідэалагічныя арбіты дзяржавы і працоўнай этыкі капіталізму, выпустошваючы штамп або адсылаючы да калектыўнага афекту адчужэння і агульнага.

_{© Раман Трацюк: серыя "Серпы", 2020–2021}

Гэтак жа і працы — здвоеныя , якія віруюць сацыялістычныя знакі і звяртаюць нас, па заўвазе даследніцы Юстыны Краўчук, да кіслотнага камунізму — квірнаму, эгалітарнаму і што прыносіць задавальненне.

Гаворачы аб адвучванні ад звыклага разумення тэмпаральнасці, якая прыносіць пачуццё віны і адсякае эмансіпацыйныя імпульсы, мы думаем аб тым, што можна было б паспрабаваць аддзяліць практыку ад тэрміналогіі, якую мы выкарыстоўваем для апісання тых ці іншых феноменаў. Практыка – гэта станаўленне і дынаміка. Постсавецкая эстэтыка і ідэалогія, якую выкарыстоўваюць беларускія ўлады, на наш погляд, не перашкаджае магчымасці крытычнай і нават творчай працы з сацыялістычнай спадчынай. Наадварот, калі ў Польшчы дэманізацыя савецкага досведу на афіцыйным узроўні прывяла да таго, што выкарыстанне савецкіх ідэй і мадэляў практыкі здаецца нечым радыкальным, асаблівым, то з беларускага пункту гледжання становіцца відавочна, што сацыялістычныя ідэі не зводзяцца да савецкай ідэалогіі і эстэтыкі. з'яўляецца поле для стварэння новых прац, пераасэнсаванні ідэй і сэнсаў, запытанні, крытыкі.