Ганна Карпенка: "Куратарамі называлі людзей, якія запальвалі ўвечары паходні ў гарадах"

Мы паразмаўлялі з куратаркай Ганнай Карпенка пра яе праекты: выставу "Калі сонца нізка – цені доўгія", стварэнне беларускай часткі Secondary Archive, інклюзіўную выставу "Бязмежнікі. Іншыя гісторыі беларускага мастацтва" ды іншыя.

_{Ганна Карпенка праводзіць экскурсію па выставе "Калі сонца нізка – цені доўгія", GfZK, Ляйпцыг, 2022 / праца – (2022) / © фота: Alexandra Ivanciu}

:

Твой куратарскі праект "Калі сонца нізка – цені доўгія" стаў адным з найбольш адметных экспазіцыйных праектаў мінулага 2022 года. Праект спачатку размясціўся ў прасторы Галерэі "Арсенал" у Беластоку, а затым экспанаваўся ў галерэі GfZK у Ляйпцыгу. Як выбіраліся гэтыя пляцоўкі і як планавалася і трансфармавалася экспазіцыя з улікам геапалітычнай сітуацыі?

:

У траўні 2021 года я ехала ў цягніку пасля адкрыцця выставы ў Badischer Kunstverein у Карслруэ, і мне патэлефанавала дырэктарка галерэі "Арсенал" у Беластоку Моніка Шэўчык, сказала, што прачытала нядаўна мой артыкул, і запыталася, ці не хачу я папрацаваць над выставай. Моніка, разам з Вальдэмарам Татарчуком з галерэі "Лабірынт" у Любліне, бадай, адны з нешматлікіх прадстаўні:ц польскіх інстытуцый, якія стала цікавяцца беларускім мастацтвам.

Каб знайсці фінансавую падтрымку для вялікай групавой выставы, галерэі "Арсенал" у Беластоку патрэбны быў нямецкі партнёр. А паколькі тады я ўжо больш за год жыла ў Нямеччыне і знаходзілася на рэзідэнцыі ў музеі сучаснага мастацтва ў Ляйпцыгу, такім партнёрам стала галерэя GfZK. Так мы атрымалі падтрымку Гётэ Інстытута ў Варшаве, без якога ўвогуле нічога б не адбылося. Моніка дала мне выключны карт-бланш для распрацоўкі канцэпту выставы, так уласна і з’явіўся праект "". 

Пляцоўкі, як я ўжо казала вышэй, не выбіраліся і не планаваліся асобна. У праекта быў ініцыятар – галерэя "Арсенал", я знайшла нямецкага партнёра – GfZK. Дастаткова тыповая ў цэлым для ўсходнееўрапейскага мастацтва сітуацыя, калі не куратар:ка выбірае пляцоўку, а цябе проста робяць прапанову. Звязана гэта з галоўным празаічным пытаннем усіх культурных праектаў – фінансаваннем. 

На мінулым тыдні я была на адкрыцці выставы ўкраінскага мастацтва ў дрэздэнскім Albertinum пад назвай "Калейдаскоп гісторый: украінскае мастацтва 1912–2023". Каб паказаць такую калектыўную выставу спатрэбілася вайна, дзейнасць фонду Siemens (які традыцыйна і небеспадстаўна пакрытыкавала б Хіта Штайерль), Міністэрства замежных спраў Нямеччыны, фонду European Cultural Foundation і . Спатрэбіліся таксама высілкі саміх украінскіх інстытуцый, ад імя якіх прымаў удзел у праекце Ўкраінскі Інстытут.

Уявіць штосьці падобнае з беларускім сучасным мастацтвам і пару гадоў таму было складана, а пасля лютага 2022 года тым болей. Апошнія групавыя выставачныя праекты беларусаў у Еўропе былі ў віленскім Цэнтры сучасных мастацтваў ŠMC і польскай Нацыянальнай мастацкай галерэі Zachęta (іх курыраваў Кейстутыс Куйзінас) з прарочай назвай Opening the Doors? ("") Акурат гэтыя дзверы для нас зачыніліся вельмі хутка. У бліжэйшы час (я хацела б  памыляцца) мы наўрад ці пабачым выставу беларускага мастацтва падобнага маштабу.

_{Выстава "Калі сонца нізка – цені доўгія", галерэя "Арсенал" у Беластоку, 2022 / © фота: Jan Szewchyk}

У назве выставы "Калі сонца нізка – цені доўгія" ужо закладзены асноўны сюжэт: сувязь прыроднага і палітычнага, змрочнае мігценне цяперашняга, трывога праз умовы і сітуацыю, у якой мы ўсе апынуліся пасля падзей у Беларусі 2020 года і падчас вайны ва Ўкраіне. Апішы, калі ласка, закладзеныя ў выставу магістральныя сэнсы.

Мне даволі складана ў падобным фармаце "апісаць магістральныя сэнсы", бо куратарскім медыумам для мяне роўна з’яўляюцца як выстава, так і тэкст. І гэта не тэкст, які апісвае мастацкія працы. Гэта тэкст, які існуе незалежна, але акумулюе сэнсы, якія гледачы і глядачкі счытваюць альбо візуальна, альбо праз пісьмо. Аб’ядноўвае гэтыя два медыумы, на маю думку, метафарычнасць і немагчымасць матэрыялізацыі таго, што нельга выказаць. Сэнс, які заўжды выслізгвае, застаецца ва ўрыўках сюжэтных ліній. 

У мяне была пэўная сэнсавая канва, якая складалася з тэкстаў Ігната Абдзіраловіча (Канчэўскага) з яго "Адвечным шляхам" і ідэі небінарнага беларускага культурнага кода, "Сарматыі" Марыі Мартысевіч і яе тонкай іронії ад жаночай асобы наконт вечнай тугі па неіснуючай "краіне вялікіх сарматаў", а таксама Ігара Бабкова і яго "Каралеўства руінаў", дзе памежжа аказваецца лімінальнай прасторай нашага існавання, замыкаючы суб’ект у пятлю вечнай цыелічнасці гістарычных падзей. Акрамя гэтага, быў яшчэ і эмацыйны фон, які не пакідае ад 2020 года, – пустэча, сіроцтва, непрытульнасць, спробы намацаць сувязі, якія могуць прынамсі на ўзроўні адной выставы злучыць гэтае гістарычна і экзістэнцыйна разарванае поле. 

Такімі злучальнымі фігурамі для мяне сталі і . Ад першага выбудаваліся лініі касмалогіі, містыцызму і "spirituality" у значэнні духоўнасці як крыніцы свабоды. Ад Страмінскага – лінія авангарду, у ягонай міфалагізаванай у Беларусі версіі такога нерэалізаванага, але вечна жаданага ў рэалізацыі мінулага, з якога хочацца пабудаваць будучыню; аднак гэтае мінулае належыць каму толькі можна (рускаму і польскаму авангарду), але не нам. Зараз мы з нямецкім выдавецтвамі канчаем працу над кнігай, з якой, спадзяюся, гэтыя лініі стануць больш відавочнымі. 

Сапраўды, на выставе шмат адсылак да авангарднай лініі Страмінскага. Ці магла б ты прывесці прыклады такіх выказванняў у экспазіцыі?

Твая , напрыклад. з яго "". Абстрактны жывапіс, які ён называў нейра-артам (гэтае спрэчнае азначэнне неаднаразова станавілася прадметам нашых дыскусій), аказаўся сугучным з "паслявобразамі" Страмінскага. з яго "". і яе , дзе мастачка выкарыстоўвае для праекцыі не лічбавыя LSD маніторы, а маніторы Hantarex, у якіх выява як у старым лямпавым тэлевізары збіраецца з дапамогай адзінага пучка святла. Праца "", дзе тэма формы прачытваецца ў яе літаральным рэферэнсе да школьнага фартуха, які стаў і кайданамі, і бранёй. Усе гэта пра пошукі формы і чыстых структур, якія авангард так імкнуўся спазнаць і ўвасобіць, у тым ліку ўнутры сацыяльна-палітычнага поля (калі казаць пра Страмінскага). 

_{© Ганна Сакалова ORNAMENT, 2022 / Выстава "Калі сонца нізка – цені доўгія", GfZK, Ляйпцыг, 2022 / © фота: Alexandra Ivanciu}

Унутры беларускай прасторы мы, з аднаго боку, замураваныя ў гэтыя формы і структуры, увасобленыя ў розных інстытутах улады. Кожны раз, калі я бачу маўзалеепадобны "Палац Рэспублікі" або адлітыя з бетону вазы з уткнутымі ў іх яловымі лапкамі, думаю пра тое, што менавіта так выглядаюць "формы смерці". З іншага боку, чалавечая свядомасць і сацыяльны лад імкнуцца да структурнасці, без якой мы апынемся ў вечнай нявызначанасці, лімінальным пекле і фрустрацыі. Гэта вельмі добра бачна на прыкладзе інстытуцыянальных структур унутры беларускага поля. Пакуль у заходнееўрапейскім дыскурсе выспявала інстытуцыянальная крытыка і сучаснае мастацтва імкнулася выйсці за межы музейных сцен, наша мастацтва туды нават не ўвайшло, бо сцен як такіх не было. Праект музея сучаснага мастацтва ў Менску, які планаваўся некалькі гадоў, наколькі мне вядома, так і застаўся нерэалізаваным. Са зразумелых прычын.

Другі пазначаны табой вектар экспазіцыі – лінія Драздовіча – асаблівы. Чаму ў выставе так шмат адсылак да паганства, прыроднага і касмічнага? І чаму, на тваю думку, зварот да гэтых сюжэтаў у кантэксце таго, што адбываецца ў нашым рэгіёне, так важна і для выставы, і для саміх мастачак і мастакоў?

Мне складана сказаць, чаму гэта можа быць важна для мастачак і мастакоў: я, хочацца верыць, не навязвала нейкія цвёрдыя наратыўныя лініі ў выставе, дазваляючы кожна:й застацца ўнутры сваёй індывідуальнай мастацкай гісторыі. Для мяне асабіста зварот да сакральнага звязаны з пытаннем пра тое, як унутры рэпрэсіўнай сістэмы можа захоўвацца ідэя свабоды і з магільнага мармуру прабівацца жыццё. І ў гэтым сэнсе я б не супрацьпастаўляла лініі Страмінскага і Драздовіча адна адной, бо ў іх значна больш агульнага, чым адрознага. Авангард у сваім фінальным пункце звязаны з пошукам Абсалюту. Там ёсць месца амаль рэлігійнай абсэсіўнасці людзей, якая ўнутры маладой, але ўжо рэпрэсіўнай савецкай сістэмы (1920–30-х) дазваляла маста:чкам захоўваць пэўны ўзровень унутранай свабоды. Таксама, як у Драздовіа і, скажам, лініі беларускага нацыянальнага адраджэння, для прадстаўні:ц якіх невыпадкова асаблівае значэнне мелі этнаграфія, этналогія, археалагічныя даследаванні. Гэта амаль сакральны зварот да зямлі, рытуалаў і архаічных практык, якія дапамагаюць захоўваць ідэнтычнасць суб’екта ўнутры вельмі рэпрэсіўнай імперыялістычнай сістэмы, часткай якой беларускія землі з’яўляліся у пачатку ХХ стагоддзя і, на жаль, дэ-факта працягваюць быць і сёння.

_{© Фрагмент iнсталяцыi (2022) / Выстава "Калі сонца нізка – цені доўгія", галерэя "Арсенал" у Беластоку, 2022 / © фота: Jan Szewchyk}

Драздовіч у рамках гэтай выставы быў для мяне метафарычным увасабленнем "лiючай формы" Абдзіраловіча, звязанай з радыкальнай ідэяй творчасці як крыніцы жыцця. Чаму сваё жыццё Драздовіч і прысвяціў да канца. 

Летась разам з Сафіяй Садоўскай ты таксама з’яўлялася рэдактаркай і суарганізатаркай беларускага архіўнага блока ў межах выдатнага праекта па стварэнні партала Secondary Archive з тэкстамі і інфармацыяй пра дзейнасць 23 беларускіх мастачак. Партал быў прэзентаваны на біенале Manifesta 14 у Прышціне. Раскажы пра гэты вопыт і праект.

Удзельнічаць у гэтым праекце нас з запрасіла і , якія пасля закрыцця ў Менску галерэі "" і эміграцыі паспяхова захавалі свае "інстытуцыянальныя структуры" і працягнулі быць "самай вядомай у Еўропе беларускай галерэяй сучаснага мастацтва". Стварэнне было ініцыявана фондам Катажыны Казыры і ўласна ёй, каб зрабіць бачнымі мастачак з Усходняй Еўропы. Тэма ўсходнееўрапейскага "visibility and underrepresentation" (нябачнасці і неда-прадстаўленасці) у так званым заходнім кантэксце выклікае ўжо ідыясінкразію, але трэба разумець, што сапраўды наяўнасць мастачак з краін Усходняй Еўропы на так званых "large scale exhibitions" альбо адсутнічае, альбо ганебна мінімальная. Я ўжо маўчу пра вядомую публікацыю на партале МоМA пра мастацтва Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы, дзе Беларусі няма зусім, затое традыцыйна ёсць і Барыс Гройс, і Ілля Будрайтыс, і Віктар Мізіяна. Так што з’яўленне падобнага "другаснага", як назвалі яго аўтар:кі праекта, архіва маюць вялікае значэнне, прынамсі з пункту гледжання фактычнай прысутнасці ў мастацкім полі па-за межамі Беларусі. 

У мяне дагэтуль засталіся пытанні адносна селекту ўдзельніц, але мы знаходзіліся ў пэўных рамках з боку фонду. Напрыклад, адным з даволі спрэчных для мяне крытэрыяў уключэння тых ці іншых кандыдатурак у спіс быў паказальнік ступені ўплыву, які мастачка зрабіла на лакальнае мастацкае асяроддзе. З’яўляецца пытанне, як гэта ацаніць? Асабліва датычна тых мастачак, якія даўно не жывуць у Беларусі.

Да ўдзелу праекта ў я не мела дачынення. Даведалася пра гэта з анонса. Нашых імёнаў як куратарак беларускай часткі Secondary Archive там не было.

Тэма асэнсавання працэсаў уключэння/выключэння назіраецца і ў іншых тваіх куратарскіх праектах, напрыклад, выставы "" і "". Яны прысвечаныя інклюзіўнасці і літаральна робяць бачнымі выключаныя групы людзей і іх праблемы. Ты таксама ва ўсе свае куратарскія праекты намагаешся ўключаць імёны тых, хто яшчэ невядомы. Раскажы пра гэтыя праекты і твае стратэгіі ўключэння Іншых.

Абодва праекты для мяне вельмі важныя, але ў нейкім сэнсе засталіся ў мінулым. Тэма выключанасці была для мяне персанальным трыгерам. Заўжды адчувала ўласнае аўтсайдарства. І я не вельмі добра ўмею рабіць калектыўныя праекты і развіваць тэмы пра кам’юніці і гарызантальнае ўзаемадзеянне.

_{Выстава "Бязмежнікі. Іншыя гісторыі беларускага мастацтва", галерея "Ў", Минск, 2019}

Архіў псіхіятра , які ён збіраў у РНПЦ Псіхічнага здароўя (Менск, Навінкі) з 1961 года да самай смерці ў 1998 і ў якім ёсць працы , , , і іншых мастакоў і мастачак, чые імёны верыфікаваць немагчыма, зараз захоўваецца ў маёй мамы. А наклад кнігі, якую мы зрабілі з Сафіяй Садоўскай і Ігарам Юхневічам, відаць, пакрываецца цвіллю ў нейкім з менскіх падвалаў з подпісам "апячатана". Іранічна, што сам архіў Круглянскага, які 25 гадоў праляжаў у гаражы яго сына, мы з Соняй таксама ратавалі ад цвілі, каб паказаць працы на выставе, а затым алічбаваць для кнігі.

Датычна новых імёнаў. Мне падаецца, гэта адна з прафесійных куратарскіх задач. Лацінскае "curare", якое перакладаецца як "клапаціцца", у Сярэднявеччы адсылаў не толькі да практык лекавання. Куратарамі называлі людзей, якія запальвалі ўвечары паходні ў гарадах. Так што навізна – гэта хутчэй не пра храналогію, а пра святло, якім мы падсвечваем адзін аднаму тыя часткі свету, якія нам прыадкрыліся ў індывідуальным досведзе.

Зараз ты працуеш над даследчым выданнем па выніках выставы "Калі сонца нізка – цені доўгія". Магчыма, ты ўжо можаш анансаваць задуманую табой структуру каталога?

Давай мы лепей паразмаўляем пра гэта, калі кніга выйдзе. Магу толькі сказаць, што мне не хацелася рабіць "каталог выставачных ілюстрацый". У гэтым, як ты прыгожа сфармуляваў, "даследчым выданні" мне хацелася б перадаць праз тэкст тое, што я адчуваю, калі апынаюся ў беларускім Лесе. Дома. Дарэшты.

ДАРЭШТЫ

У левую руку мне даюць паразу, але ў правую я пасьпяваю ўзяць перамогу.

Тады ў правую руку мне даюць радасьць, але я працягваю левую руку і бяру скруху…

У мяне пытаюцца: хто ты? — і хочуць спыніць.

Я не адказваю і не спыняюся.

Засяроджанаю душою я намацваю дрогкую лінію сэнсу, па якой мушу ісьці дарэшты.

Алесь Разанаў